Facebook Diem (formerly Libra): Trao quyền cho hàng tỷ người với đồng tiền toàn cầu và hạ tầng tài chính

Facebook Diem (formerly Libra) là gì

Facebook Diem, ban đầu có tên là Libra, là một dự án hệ thống thanh toán blockchain do ông lớn mạng xã hội Facebook (nay là Meta) đề xuất và dẫn dắt. Bạn có thể hình dung nó như một “ngân hàng số” đặc biệt được vận hành bởi nhiều tập đoàn lớn, không phát hành tiền tệ truyền thống mà phát hành một loại “tiền số” đặc biệt—stablecoin. Mục tiêu cốt lõi của dự án là giúp hàng tỷ người trên thế giới chưa có tài khoản ngân hàng có thể thanh toán và chuyển tiền dễ dàng, nhanh chóng, chi phí thấp, đơn giản như gửi tin nhắn.

Stablecoin (Tiền ổn định giá): Một loại tiền mã hóa có giá trị thường được neo vào các đồng tiền pháp định như USD hoặc các hàng hóa như vàng, nhằm giảm biến động giá, giúp phù hợp hơn cho giao dịch hàng ngày.

Quy trình sử dụng điển hình mà dự án hình dung là: người dùng thông qua một ví số (ví dụ như ví Novi của Facebook) đổi tiền pháp định (như USD) sang stablecoin Diem, sau đó có thể gửi Diem cho bất kỳ ai trên toàn cầu với chi phí cực thấp và tốc độ rất nhanh.

Tầm nhìn dự án và giá trị cốt lõi

Tầm nhìn của dự án Diem là “xây dựng một đồng tiền toàn cầu đơn giản và hạ tầng tài chính, trao quyền cho hàng tỷ người”. Giá trị cốt lõi của nó nằm ở việc giải quyết các điểm nghẽn của hệ thống tài chính truyền thống, ví dụ:

• Tài chính toàn diện: Giúp 1,7 tỷ người trên thế giới chưa có tài khoản ngân hàng hoặc bị hạn chế dịch vụ ngân hàng có thể tham gia vào nền kinh tế số.
• Giảm chi phí: Giảm mạnh chi phí chuyển tiền và thanh toán xuyên biên giới, giúp việc gửi tiền trở nên rẻ hơn.
• Tăng hiệu quả: Cung cấp trải nghiệm thanh toán toàn cầu tức thời, tiện lợi, giúp dòng tiền lưu thông nhanh như truyền tải thông tin.
• Ổn định giá: Bằng cách neo giá đồng tiền số vào một rổ tài sản ít biến động (như tiền gửi ngân hàng và trái phiếu chính phủ), giúp giá trị ổn định, tránh biến động mạnh như Bitcoin, phù hợp hơn cho sử dụng hàng ngày.

So với các dự án cùng loại (như Bitcoin), Diem ngay từ đầu đã nhấn mạnh sự ổn định và tuân thủ pháp lý, đồng thời cố gắng hợp tác với hệ thống tài chính hiện tại thay vì hoàn toàn lật đổ.

Đặc điểm kỹ thuật

Dự án Diem có một số điểm độc đáo về mặt kỹ thuật, dù cuối cùng không ra mắt thành công, nhưng ý tưởng thiết kế và một số thành quả kỹ thuật vẫn ảnh hưởng đến sự phát triển blockchain sau này:

• Blockchain cấp phép: Blockchain Diem ban đầu được thiết kế là “blockchain cấp phép”, nghĩa là chỉ các thành viên được Hiệp hội Diem phê duyệt mới được vận hành node xác thực và xử lý giao dịch. Dự án từng lên kế hoạch chuyển sang hệ thống “không cấp phép” trong vòng 5 năm, nhưng sau đó đã từ bỏ để đáp ứng lo ngại của cơ quan quản lý.
• Cơ chế đồng thuận: Áp dụng một giao thức đồng thuận chịu lỗi Byzantine (BFT) có tên “LibraBFT”. Cơ chế này nhằm đảm bảo an toàn và hiệu quả cho mạng lưới, ngay cả khi một số node gặp sự cố hoặc có hành vi xấu, hệ thống vẫn hoạt động bình thường.
• Ngôn ngữ lập trình Move: Nhóm Diem đã phát triển một ngôn ngữ lập trình mới—Move, chuyên dùng để viết hợp đồng thông minh và logic giao dịch tùy chỉnh. Move chú trọng đến bảo mật và linh hoạt, nhằm ngăn chặn việc chi tiêu tài sản số lặp lại và truy cập trái phép.
• Thông lượng cao: Blockchain Diem hướng tới thông lượng giao dịch cao, mục tiêu hỗ trợ 1.000 giao dịch mỗi giây, vượt xa các blockchain đời đầu như Bitcoin.
• Mã nguồn mở: Phần mềm blockchain Diem là mã nguồn mở, nghĩa là ai cũng có thể xem, kiểm tra và phát triển dựa trên đó.

Blockchain cấp phép (Permissioned Blockchain): Một mạng blockchain mà chỉ những người được ủy quyền mới có thể truy cập và xác thực giao dịch.
Blockchain không cấp phép (Permissionless Blockchain): Một mạng blockchain mở, ai cũng có thể tham gia giao dịch và xác thực, ví dụ như Bitcoin và Ethereum.
Cơ chế đồng thuận (Consensus Mechanism): Tập hợp quy tắc và thuật toán để các thành viên mạng blockchain đồng thuận về tính hợp lệ và thứ tự của giao dịch.
Hợp đồng thông minh (Smart Contract): Giao thức tự động thực thi lưu trữ trên blockchain, khi điều kiện đặt ra được đáp ứng thì các điều khoản hợp đồng sẽ tự động thực hiện.

Kinh tế học token

Kinh tế học token của Diem xoay quanh đặc tính stablecoin:

• Thiết kế stablecoin: Diem (Libra coin ban đầu) được thiết kế là một stablecoin, giá trị neo vào một rổ tài sản ít biến động (như tiền gửi ngân hàng và chứng khoán chính phủ ngắn hạn). Nghĩa là mỗi đồng Diem phát hành đều có tài sản thực làm dự trữ tương ứng, giúp giá trị ổn định.
• Đa tiền tệ và đơn tiền tệ: Ban đầu dự kiến phát hành một stablecoin tổng hợp neo vào nhiều đồng tiền pháp định. Nhưng sau đó, để đáp ứng áp lực quản lý, dự án chuyển sang chủ yếu phát hành stablecoin neo vào một đồng tiền pháp định duy nhất (như USD).
• Không có cơ chế đào coin: Khác với Bitcoin tạo ra coin mới qua “đào”, Diem không dựa vào đào coin. Đồng Diem mới chỉ được tạo ra khi người dùng mua bằng tiền pháp định và được bảo chứng bằng tài sản dự trữ.
• Quản lý dự trữ: Hiệp hội Diem chịu trách nhiệm quản lý tài sản dự trữ này, đảm bảo giá trị và khả năng chuyển đổi của đồng Diem.

Do dự án đã kết thúc, token Diem chưa từng phát hành và lưu thông chính thức, nên không có thông tin về ký hiệu token, tổng cung, cơ chế phát hành, lạm phát/đốt, phân bổ và mở khóa, v.v.

Đội ngũ, quản trị và tài chính

• Hiệp hội Diem (trước là Hiệp hội Libra): Dự án do một tổ chức thành viên độc lập—Hiệp hội Diem—quản lý và vận hành. Thành viên gồm các công ty thanh toán, công nghệ, viễn thông, thương mại điện tử, quỹ đầu tư mạo hiểm và tổ chức phi lợi nhuận.
• Cơ chế quản trị: Việc quản trị do Hội đồng Hiệp hội Diem đảm nhiệm, mỗi node xác thực có một phiếu bầu. Các quyết định lớn về chính sách hoặc kỹ thuật cần đa số hai phần ba phiếu. Thiết kế này nhằm tránh một thực thể duy nhất (kể cả Facebook) kiểm soát tuyệt đối dự án.
• Thành viên cốt lõi: Dù Facebook là đơn vị khởi xướng và đóng góp quan trọng, thành viên của họ trong hiệp hội không có đặc quyền đặc biệt. Dự án từng tuyển dụng nhiều chuyên gia từ Microsoft, VMware, HSBC, cũng như cựu công tố viên Mỹ để đối phó thách thức pháp lý và thúc đẩy phát triển.
• Tài chính: Thành viên hiệp hội hỗ trợ dự án thông qua đầu tư và đóng góp.

Lộ trình phát triển

Dự án Diem (ban đầu là Libra) có vòng đời đầy biến động và cuối cùng không ra mắt thành công:

• Tháng 6/2019: Facebook lần đầu công bố dự án Libra và phát hành whitepaper, dự kiến ra mắt năm 2020.
• Tháng 10/2019: Hiệp hội Libra công bố lộ trình đầu tiên, nêu rõ các cột mốc quan trọng trước khi khởi động mainnet, bao gồm việc hợp tác với đối tác vận hành node toàn phần.
• Tháng 4/2020: Hiệp hội Libra phát hành whitepaper cập nhật (v2.0), điều chỉnh lớn về thiết kế dự án, bổ sung stablecoin đơn tiền tệ bên cạnh stablecoin đa tiền tệ, và từ bỏ kế hoạch chuyển sang hệ thống không cấp phép để đáp ứng lo ngại của cơ quan quản lý.
• Tháng 12/2020: Dự án Libra đổi tên thành Diem.
• Năm 2021: Hiệp hội Diem từng lên kế hoạch phát hành stablecoin neo vào USD trong năm 2021.
• Tháng 1/2022: Hiệp hội Diem thông báo kết thúc dự án và bán tài sản trí tuệ cùng các tài sản khác cho Silvergate Capital do liên tục gặp trở ngại pháp lý.
• Tháng 1/2023: Ngân hàng Silvergate công bố trong cuộc họp báo cáo tài chính quý IV/2022 rằng đã xóa sổ hoàn toàn khoản đầu tư vào Diem.
• Tháng 3/2023: Ngân hàng Silvergate đóng cửa.

Vì vậy, dự án Diem không có kế hoạch hay cột mốc tương lai, lịch sử của nó đã khép lại.

Cảnh báo rủi ro thường gặp

Dự án Diem trong vòng đời ngắn ngủi đã đối mặt với nhiều rủi ro lớn, dẫn đến việc kết thúc dự án:

• Rủi ro tuân thủ và vận hành: Đây là thách thức lớn nhất của Diem. Chính phủ và ngân hàng trung ương các nước lo ngại về chủ quyền tiền tệ, ổn định tài chính, bảo vệ quyền riêng tư và chống độc quyền. Sức ép và phản đối liên tục từ cơ quan quản lý là nguyên nhân chính khiến dự án đóng cửa.
• Rủi ro kinh tế: Dù Diem hướng tới stablecoin, việc quản lý tài sản dự trữ, biến động giá trị và tác động tiềm tàng đến hệ thống tài chính toàn cầu đều khiến các nhà kinh tế và cơ quan quản lý lo ngại.
• Rủi ro kỹ thuật và bảo mật: Là một hệ thống blockchain hoàn toàn mới, Diem vẫn ở giai đoạn nguyên mẫu, các biện pháp bảo mật chưa hoàn thiện. Bất kỳ hệ thống thanh toán số quy mô lớn nào cũng có thể bị tấn công mạng, khai thác lỗ hổng, v.v.
• Rủi ro mất đối tác: Do áp lực pháp lý, nhiều đối tác sáng lập như Visa, Mastercard, PayPal và eBay đã rút khỏi Hiệp hội Diem từ sớm, làm suy yếu nền tảng hỗ trợ dự án.
• Lo ngại về tập trung hóa: Dù dự án tuyên bố sẽ hướng tới phi tập trung, thiết kế blockchain cấp phép ban đầu và cơ chế quản trị do Hiệp hội Diem dẫn dắt đã làm dấy lên nghi vấn về mức độ tập trung hóa.

Không phải lời khuyên đầu tư: Xin lưu ý, thông tin trên chỉ nhằm giới thiệu dự án, không phải lời khuyên đầu tư. Thị trường tiền mã hóa biến động mạnh, rủi ro cao, hãy tự đánh giá rủi ro và nghiên cứu độc lập.

Danh sách xác minh

Do dự án Facebook Diem (formerly Libra) đã kết thúc vào tháng 1/2022, các thông tin như website chính thức, địa chỉ hợp đồng trên trình duyệt blockchain, hoạt động GitHub, v.v. đều không còn giá trị xác minh thực tế. Hiệp hội Diem đã giải thể, tài sản đã được bán. Vì vậy, không thể cung cấp các liên kết kiểm tra hoạt động.

Tóm tắt dự án

Facebook Diem (Libra cũ) là một dự án đầy tham vọng, cố gắng tận dụng công nghệ blockchain và khái niệm stablecoin để cung cấp một hệ thống thanh toán số đơn giản, chi phí thấp, toàn diện cho hàng tỷ người trên thế giới. Ý tưởng thiết kế của dự án, như cơ chế stablecoin, ngôn ngữ Move và mục tiêu thông lượng cao, đều thể hiện sự đổi mới về mặt kỹ thuật.

Tuy nhiên, Diem ngay từ đầu đã vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ các cơ quan quản lý toàn cầu. Chính phủ và ngân hàng trung ương các nước lo ngại về tác động đến chủ quyền tiền tệ, ổn định tài chính và bảo vệ quyền riêng tư. Sự giám sát pháp lý chưa từng có, cộng với việc các đối tác lớn rút lui, đã khiến Hiệp hội Diem tuyên bố kết thúc dự án vào đầu năm 2022 và bán tài sản. Dù dự án không thành công, nỗ lực của Diem đã thúc đẩy thảo luận toàn cầu về tiền số và stablecoin, cũng như thúc đẩy nghiên cứu và phát triển tiền số ngân hàng trung ương (CBDC) ở nhiều nước. Sự thất bại của Diem không phải do công nghệ, mà do thách thức quá lớn đối với hệ thống tài chính toàn cầu.

Vui lòng tự nghiên cứu thêm và lưu ý dự án đã kết thúc.