x402 protokoli ishonch to‘sig‘ini qanday yengib o‘tib, keng ko‘lamda ommalashishi mumkin?

Muallif: 100y.eth

Tarjima: TechFlow Deep Tide

Asl sarlavha: Hype-dan ommaviylashuvgacha, x402 keyingi bosqichda qanday qilib ajralib chiqadi?

Asosiy nuqtalar:

• Kripto sohasida, aksariyat yangi tushunchalar odatda uch bosqichdan o'tadi: hype, infratuzilma qurilishi va ommaviylashuv. Biroq, ko'plab loyihalar hype bosqichidan infratuzilma bosqichiga muvaffaqiyatli o'ta olmaydi va shu sababli bozor e'tiborini yo'qotadi.

• x402 — Coinbase tomonidan ishlab chiqilgan protokol bo‘lib, u AI agentlarining to‘lovlari uchun maxsus yaratilgan. Bu AI agentlariga blokcheyn orqali to‘lovlarni oson amalga oshirish va pullik resurslarga kirish imkonini beradi, inson aralashuvisiz.

• Yaqinda x402 bilan bog‘liq tokenlarning mashhurligi protokolning hype bosqichiga kirganini ko‘rsatmoqda. Biroq, x402 boshqa tipik kripto mavzularidan farqli o‘laroq, Cloudflare, Google Cloud va Anthropic kabi yirik kompaniyalar ushbu texnologiyani faol ravishda qabul qilmoqda, bu esa infratuzilma bosqichining tez rivojlanayotganini ko‘rsatadi.

• Agentic commerce (agentli savdo) salohiyatini hisobga olgan holda, x402 ommaviylashuv bosqichiga muvaffaqiyatli kirishi mumkin. Biroq, uning asosiy to‘siqlari iste’molchilar psixologiyasi va ishonch tuzilmasini o‘zgartirishda. Accenture tadqiqotiga ko‘ra, agentic commerce keng ommaviylashuvining eng katta to‘siqlari iste’molchilarning AI agentlariga bo‘lgan ishonchsizligidir.

• Shunga qaramay, Gartner bashoratiga ko‘ra, 2030 yilga kelib, AI agentlari boshqaradigan tranzaksiyalar hajmi 30 trillion dollarga yetadi. Agentic commerce shu sababli kelajakda muqarrar va ulkan bozorga aylanadi. Bu esa blokcheyn uchun stablecoin-dan keyin ikkinchi global mahsulot-bozor mosligini (PMF) topish uchun muhim lahza bo‘ladi.

Hype, infratuzilma va ommaviylashuv sikli

Yangi tushunchadan keng qo‘llanilishgacha

Kripto sohasi juda tez o‘zgaradigan soha. Yangi tushunchalarning paydo bo‘lishi va yo‘qolish sikli ko‘pincha bir necha oy ichida sodir bo‘ladi, e’tiborning to‘planishi va so‘nishi boshqa sohalarga qaraganda ancha keskin. Umuman olganda, NFT, o‘yinlar, metaverse va modul blokcheyn kabi kalit so‘zlar o‘xshash sikllardan o‘tgan; mahalliy nuqtai nazardan esa, yaqinda paydo bo‘lgan “futarchy” kabi tushunchalar ham qisqa muddatli bozor e’tiborini jalb qilib, tezda yo‘qolib ketgan.

Kripto sohasida doimiy ravishda ko‘plab yangi tushunchalar paydo bo‘lib turadi, shuning uchun yangi tushuncha ma’noli ommaviylashuvga erishishi uchun ko‘plab to‘siqlardan o‘tishi kerak. Men bu jarayonni uch bosqichga ajrataman:

Hype bosqichi: Bu yangi tushuncha birinchi marta keng e’tibor qozonadigan bosqich. Bu bosqichda, ushbu tushuncha bilan biroz bog‘liq bo‘lgan mavjud loyihalar, yangi chiqqan kichik loyihalar va meme coin-lar ko‘pincha o‘nlab yoki yuzlab foizga oshadi. Agar tushuncha keyingi bosqichga muvaffaqiyatli o‘tsa, narx barqaror bo‘lishi mumkin, lekin ko‘pincha narx bir necha hafta yoki oy ichida qulab tushadi va tegishli loyihalar yo‘qoladi.

Infratuzilma bosqichi: Yangi tushuncha salohiyati va ahamiyati isbotlangach, ishlab chiquvchilar ushbu tushuncha asosida ma’noli mahsulotlar qurishni boshlaydi. Mahsulot ishlab chiqish ko‘proq vaqt talab qiladi — bir necha oydan bir yildan ortiq vaqtgacha, shuning uchun noaniq yoki haqiqiy ahamiyatsiz tushunchalar aynan shu bosqichda yo‘qoladi. Biroq, agar tushuncha haqiqatan ham qimmatli bo‘lsa, bu bosqichda barqaror e’tibor saqlanadi, haqiqiy qo‘llanilish holatlari yaratiladi va butun sohaning o‘sishiga turtki beradi.

Ommaviylashuv bosqichi: Agar tushuncha shu bosqichga yetib kelsa, tabriklaymiz! Kripto sohasida faqat juda kam sonli tushunchalar ommaviylashuv bosqichiga muvaffaqiyatli kirgan, masalan, AMM-lar, CLOB-lar, lending protokollari, staking bilan bog‘liq protokollar va stablecoin-lar. Bu bosqichdagi tushunchalar mahsulot-bozor mosligini (PMF) isbotlagan, shuning uchun yangi protokollar doimiy ravishda paydo bo‘ladi va ko‘plab foydalanuvchilar faol ishtirok etadi.

Kripto sohasidagi case study

Hozirda kripto Twitter (CT)da mashhur bo‘lgan mavzular qaysi bosqichda?

Futarchy: Yuqorida aytilganidek, futarchy bir paytlar Vitalik tomonidan tilga olinganidan so‘ng hype bosqichiga kirgan, keyin esa e’tibor so‘ngan. Yaqinda Solana ICO platformasi bilan bu mavzu yana hype bosqichiga kirdi. Biroq, atigi bir necha haftadan so‘ng tezda e’tibor yo‘qoldi. Sababi shundaki, futarchy juda katta boshqaruv muhokamalarini o‘z ichiga oladi, bu esa uni jamiyatda ko‘p avlodlar almashuvisiz keng ommaviylashuvga erishish uchun qiyin tushunchaga aylantiradi.

Decentralized energy: O‘tgan yili decentralized energy hype bosqichiga kirdi, ko‘plab kompaniyalar Tier 1 VC investitsiyalarini oldi. Yaqinda Daylight Framework va a16zcrypto-dan 75 million dollar investitsiya oldi va qisqa muddatli yangi hype paydo bo‘ldi. Biroq, bozor qiziqishi uzoq davom etmadi. Sababi, bu soha jismoniy infratuzilma talab qiladigan soha bo‘lib, infratuzilma bosqichi uzoq vaqt talab qiladi.

Robotics: Robotics ham o‘xshash modelga amal qiladi. Kripto va AI kombinatsiyasi mashhur bo‘layotgan bir paytda, kripto va robotika kombinatsiyasidagi loyiha Openmind Pantera va boshqalardan 20 million dollar yig‘di va robotika sohasiga bozor qiziqishini uyg‘otdi. Ko‘plab kichik va o‘rta loyihalar hamda meme coin-lar narxi oshdi, lekin ommaviylashuv bosqichiga hali vaqt bor. Biroq, kripto va robotika kombinatsiyasining ulkan salohiyatini hisobga olgan holda, Openmind va boshqa ishlab chiquvchilar faol mahsulotlar ishlab chiqmoqda.

Ushbu misollardan ko‘rinib turibdiki, kripto sohasida yangi tushunchaning tug‘ilishidan ommaviylashuvgacha bo‘lgan yo‘l juda qiyin.

Biroq, yaqinda kripto Twitterda mashhur bo‘lgan x402 nomli tushuncha tez orada ommaviylashuv bosqichiga kirishi mumkin. Unda, x402 nimasi bilan boshqalardan farq qiladi?

x402 muvaffaqiyatli bo‘ladimi?

x402 sharhi

x402 — Coinbase tomonidan ishlab chiqilgan ochiq to‘lov protokoli bo‘lib, sun’iy intellekt (AI) agentlariga mustaqil to‘lov va tranzaksiyalarni amalga oshirish imkonini beradi, inson aralashuvisiz. x402 AI agentlariga stablecoin-lardan foydalanib, bir nechta blokcheynlarda xizmatlar uchun to‘lov qilishga va darhol hisob-kitob qilishga imkon beradi, hisob yaratish, obuna yoki API kalitlari kabi murakkab jarayonlarni chetlab o‘tadi.

Manba: Coinbase

HTTP 402 — bu “To‘lov talab qilinadi” (Payment Required) degan status kodi bo‘lib, uzoq vaqt davomida deyarli ishlatilmagan. x402 HTTP 402-dan foydalanadi, shunda AI agent API so‘rovi yuborganda, server HTTP 402 status kodini qaytaradi va to‘lov talab qilinishini bildiradi. AI agent ushbu javobni olgach, kerakli miqdordagi stablecoin bilan to‘lov qiladi. Aniq jarayon quyidagicha:

1. AI agent pullik xizmatga (masalan, yangilik maqolasi, API yoki ma’lumot) kirishga harakat qilganda, server HTTP 402 Payment Required status kodini qaytaradi. Bu javob nafaqat “to‘lov talab qilinadi” degan ma’noni anglatadi, balki to‘lov usuli, to‘lov miqdori va qabul qiluvchi (hamyon manzili) kabi ma’lumotlarni ham o‘z ichiga oladi.

2. Server tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlarga asoslanib, AI agent belgilangan miqdordagi tranzaksiyani yaratadi, raqamli imzo qo‘shadi va uni serverga yuboradi.

3. Server to‘lov ma’lumotlarini “Facilitator” (vositachi) ga uzatadi, u to‘lovni tekshiradi va blokcheynda tranzaksiyani amalga oshiradi.

4. To‘lov tugagach, server AI agentga xizmatga kirish huquqini beradi.

x402 ning ahamiyati shundaki, u AI agentlar uchun to‘lov standarti yaratadi. To‘lovlar blokcheyndagi stablecoin orqali amalga oshirilgani sababli, ilgari imkonsiz bo‘lgan mikroto‘lovlarni amalga oshirish imkonini beradi va AI agentlar API yoki xizmatlarni real vaqtda chaqira oladi. Bundan tashqari, x402 inson foydalanuvchilarga API kalitlarini boshqarish yoki hisob yaratish kabi murakkab jarayonlarni chetlab o‘tib, mikroto‘lov asosida kontentga kirish imkonini beradi.

2.2 Hype bosqichi

Manba: a16zcrypto

x402 birinchi marta 2025 yil may oyida ishga tushirildi, dastlab e’tibor cheklangan edi. Biroq, a16zcrypto tomonidan chiqarilgan “State of Crypto 2025: The year crypto went mainstream” hisobotida tilga olingach, x402 sezilarli e’tibor qozondi. Gartner ma’lumotlariga ko‘ra, agentic commerce bozori 2030 yilga kelib 30 trillion dollarga yetishi kutilmoqda, a16z esa x402 AI agentlar uchun asosiy to‘lov kanali bo‘lishi mumkinligini ta’kidlaydi.

x402 hype bosqichiga kirganining eng aniq belgisi — tegishli tokenlar narxining keskin oshishi. Masalan, AI agent mavzusi qayta paydo bo‘lganda har doim javob beradigan $VIRTUAL tokeni atigi ikki kun ichida 40% ga oshdi, boshqa tegishli tokenlar ham quyidagi rasmda ko‘rsatilganidek, katta narx o‘sishini ko‘rsatdi.

Bu x402 ni yana bir tipik kripto tushunchasiga o‘xshatadi — bo‘sh, yuzaki va faqat hype bilan harakatlanadigan. Haqiqatan ham, ko‘plab yangi kripto tushunchalari xuddi shunday paydo bo‘ladi: kichik loyihalar va meme coin-lar narxi portlab, tezda yo‘qoladi.

Biroq, x402 boshqa mavzulardan quyidagilar bilan farq qiladi:

1. AI agent to‘lov mavzusining yuqori ahamiyati: Bu tushuncha nafaqat kripto sohasida, balki kengroq AI sohasida ham muhim ahamiyatga ega va ulkan salohiyatga ega.

2. Ko‘plab Web2 kompaniyalari faol qiziqish bildirishi va qabul qilishi: Bu omillar x402 uzoq vaqt hype bosqichida qolmasligini, balki tezda infratuzilma bosqichiga o‘tishini ko‘rsatadi.

Infratuzilma bosqichi

Hozirda x402 ham hype, ham infratuzilma bosqichida. Aslida, x402 hype bosqichiga kirishidan oldin, ko‘plab Web2 va Web3 kompaniyalar x402 uchun infratuzilma qurishni boshlagan va uni o‘z xizmatlariga faol integratsiya qilgan edi. Shuning uchun, aniqrog‘i, x402 ning boshlang‘ich nuqtasi infratuzilma bosqichidir.

Qiziqarli tomoni shundaki, tipik kripto narratividan farqli o‘laroq, x402 ko‘plab Web2 yirik texnologik kompaniyalarining e’tiborini tortdi va ular ushbu protokolni faol qabul qilmoqda. Bu Web2 va Web3 chegaralarini kesib o‘tuvchi hodisa x402 ni kripto sohasida o‘ziga xos qiladi.

Cloudflare

Cloudflare — internet infratuzilmasi va xavfsizlik yechimlarini taqdim etuvchi kompaniya. Yaqinda kompaniya “Agents SDK” xizmatini ishga tushirdi, bu ishlab chiquvchilarga AI agentlarini oson yaratish va joylashtirishga yordam beradi, shuningdek, “Workers AI” — AI modellarini ishlatish uchun muhit.

Cloudflare va Coinbase birgalikda x402 Foundation-ni tashkil etgan va x402 ekotizimida juda faol. Cloudflare o‘zining “Agents SDK” xizmatida x402 ni qo‘llab-quvvatlaydi, bu AI agentlariga onlayn to‘lovlarni oson amalga oshirish imkonini beradi.

Diqqatga sazovor jihati shundaki, Cloudflare yaqinda NET Dollar nomli AQSh stablecoinini ishga tushirdi, u AI agentlari uchun maxsus yaratilgan. “Agents SDK” orqali qurilgan AI agentlari x402 va NET Dollar yordamida agentic commerce faoliyatini amalga oshirishi kutilmoqda.

Vercel

Vercel — ishlab chiquvchilarga Web ilovalarni tez qurish va joylashtirishga yordam beruvchi bulut platformasi. Vercel yaqinda “Vercel AI SDK” va “Vercel MCP” xizmatlarini ishga tushirdi, bu ishlab chiquvchilarga AI agentlarini oson qurish va joylashtirish, MCP orqali loyihalarga kirish imkonini beradi.

Joriy yil sentabr oyida Vercel x402-mcp ni chiqardi, bu AI agentlariga MCP orqali pullik API yoki resurslarga kirishda to‘lovlarni avtomatik boshqarish imkonini beradi.

Google Cloud

Google Cloud ilgari A2A protokolini ishga tushirgan, bu AI agentlariga o‘zaro muloqot va hamkorlik qilish imkonini beradi. A2A protokoli kengaytirilgan AP2 (Agentic Payments Protocol) funksiyasini o‘z ichiga oladi, bu agentlarga mustaqil to‘lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. x402 ushbu tizimga integratsiya qilingan va AI agentlar uchun haqiqiy tranzaksiyalarni amalga oshiruvchi to‘lov dvigateli sifatida ishlatiladi.

Anthropic

Anthropic — mashhur sun’iy intellekt kompaniyasi bo‘lib, Claude LLM ni ishlab chiqqan va foydalanuvchilarga AI agent xizmatlarini qurishga imkon beradi. Anthropic shuningdek, MCP nomli ochiq manbali standart protokolni ishga tushirdi, bu AI modellariga tashqi vositalar va ma’lumotlarga kirish usulini belgilaydi. Claude MCP x402 ni qo‘llab-quvvatlaydi, bu Claude ga pullik MCP vositalariga kirishda to‘lovlarni avtomatik boshqarish imkonini beradi.

Visa

Visa — dunyodagi eng yirik kartali to‘lov tarmog‘i, yaqinda “Trusted Agent Protocol” ni ishga tushirdi, bu Visa va Cloudflare tomonidan birgalikda ishlab chiqilgan. Ushbu protokol AI agentlarining agentic commerce faoliyatidagi so‘rovlarini ishonchli ekanligini tekshiradi va x402 orqali to‘lovlarni qo‘llab-quvvatlaydi.

Boshqalar

Coinbase e’loniga ko‘ra, Circle va AWS kabi boshqa kompaniyalar ham x402 bilan hamkorlik qilmoqda.

x402 ni qabul qilayotgan kompaniya va protokollardan tashqari, yaqinda ishlab chiquvchilar uchun qulay bo‘lgan ba’zi vositalar ham paydo bo‘ldi, masalan, x402scan. Ushbu explorer vositasi x402 dan foydalanayotgan serverlar, tranzaksiyalar va to‘lov jarayonlarini vizualizatsiya qilish imkonini beradi, foydalanuvchilar qaysi xizmatlar qaysi to‘lov vositachilari orqali va qaysi tarmoqlarda to‘lov qilayotganini ko‘ra oladi.

x402 ekotizimi kengayishda davom etar ekan, ko‘proq kompaniyalar va vositalar qo‘shilishi kutilmoqda, bu esa butun ekotizimni yanada boyitadi va rivojlantiradi.

x402 ommaviylashuv bosqichiga kira oladimi?

3.1 Ommaviylashuv bosqichiga kirishdagi chaqiriqlar

Manba: x402scan

Tegishli tokenlar narxining keskin oshishi va ko‘plab yirik kompaniyalar x402 ni qabul qilayotganini hisobga olsak, x402 hype va infratuzilma bosqichiga kirgan ko‘rinadi. Biroq, x402 ommaviylashuv bosqichiga kira oladimi — bu hali ochiq savol.

x402scan ma’lumotlariga ko‘ra, hozirda taxminan 55 000 xaridor 1 000 ga yaqin sotuvchiga 879 000 tranzaksiya yuborgan. Bu raqamlar hayratlanarli ko‘rinsa-da, umumiy tranzaksiya hajmi atigi 923 000 dollarni tashkil qiladi. Bu esa x402 ommaviylashuv bosqichiga hali uzoq ekanini ko‘rsatadi.

Ommaviylashuv bosqichiga kirish shartlari

x402 ommaviylashuv bosqichiga kirishi uchun qanday shartlar bajarilishi kerak? Eng ko‘p tilga olinadigan omil — bu iste’molchilar psixologiyasi va ishonch tuzilmasi. Hatto men ham x402 haqida maqola yozayotgan odam sifatida, AI agentlarining tijoratdagi tavsiyalarini qabul qila olaman, lekin ularning mening mablag‘imni boshqarishiga to‘liq ishonch bildirishga hali ham ikkilanaman.

Eng yangi LLM (katta til modellari) ham ba’zan noto‘g‘ri yoki ideal bo‘lmagan javoblar beradi, psixologik nuqtai nazardan, iste’molchilar ushbu modellar asosidagi AI agentlarga to‘lovlarni boshqarishni ishonib topshirishi qiyin. Haqiqatda, Accenture tomonidan moliyaviy institutlar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovga ko‘ra, respondentlarning 87% i mijozlarning AI to‘lovlariga ishonchsizligi muammo ekanini, 78% i esa AI robotlarining ruxsatsiz to‘lov yoki firibgarlikda ishtirok etishidan xavotirda ekanini bildirgan.

Ikkinchi omil — korporativ infratuzilmaning hozirgi holati. Accenture ma’lumotlariga ko‘ra, moliyaviy institutlarning 85% i mavjud an’anaviy tizimlari agent to‘lovlarini keng miqyosda boshqarishga mos emasligini bildirgan. Ayniqsa, agent to‘lovlaridagi firibgarlik tranzaksiyalariga qarshi tizimlarning yetishmasligi ushbu sohada asosiy to‘siqlardan biri hisoblanadi.

Umuman olganda, x402 ommaviylashuv bosqichiga kirishi uchun kompaniyalar agentic commerce uchun optimallashtirilgan tizimlar qurishi va iste’molchilarda ushbu tizimlarga ishonchni shakllantirishi kerak. Biroq, bunday infratuzilmani ishlab chiqish ham, iste’molchilar psixologiyasini o‘zgartirish ham ko‘p vaqt talab qiladi, shuning uchun x402 ommaviylashuv bosqichiga kutganimizdan ko‘ra uzoqroq vaqtda yetib borishi mumkin.

Bu blokcheyn sohasiga nima olib keladi?

Gartner bashoratiga ko‘ra, 2030 yilga kelib, AI agentlari 30 trillion dollarlik xaridlarni ta’sir qiladi. AI agent to‘lov bozori hali erta bosqichda bo‘lsa-da, x402 ushbu sohada sanoat standarti sifatida o‘z o‘rnini mustahkamlab borayotgani quvonarli. Bu Google, Anthropic va Cloudflare kabi yirik IT kompaniyalari x402 ni AI agent to‘lovlari uchun qabul qilayotganiga mos keladi.

Xo‘sh, x402 yanada faol bo‘lganda, kripto bozori nimani kutishi mumkin? Eng ehtimoliy bashorat shuki, yaqinda x402 bilan bog‘liq tokenlar narxining keskin o‘sishi uzoq muddat davom etmasligi mumkin. Kripto va AI sohalari rivojlanayotganidan beri, bu tushuncha ma’noli sohaga aylanib, ko‘plab yangi loyihalar paydo bo‘ldi, lekin dastlabki hype bosqichida narxi portlagan ko‘plab kichik loyiha tokenlari va meme coin-lar vaqt o‘tishi bilan umidsizlikka sabab bo‘ldi.

Manba: x402scan

x402 blokcheyn sohasiga olib keladigan aniq qo‘shimcha qiymat shundaki, barcha AI agent to‘lovlari blokcheyn tarmog‘ida amalga oshiriladi. Hozirda tranzaksiyalarning aksariyati Base tarmog‘ida, bir qismi Solana tarmog‘ida sodir bo‘lmoqda, lekin x402 blokcheynga bog‘liq emas, ya’ni uni istalgan tarmoqda ishlatish mumkin. Bu x402 ekotizimi kengaygani sari to‘lovlar bir nechta tarmoqlarda amalga oshirilishini anglatadi — faqat Base va Solana emas, balki xaridor va sotuvchilarning talab va taklifi bilan boshqariladi.

Agentic commerce kelajakda muqarrar va ulkan bozorni anglatadi va barcha to‘lovlar oxir-oqibat x402 orqali blokcheynda aylanadi. Bu blokcheyn uchun stablecoin-dan keyin ikkinchi global mahsulot-bozor mosligini (PMF, Product-Market Fit) topish lahzasini belgilaydi.